คุณค่าด้านเนื้อหา ขุนช้าง ขุนแผน

คุณค่าด้านสังคม

         ๑.  ลักษณะทางสังคม  ยกตัวอย่างเช่น  ตอนขุนช้างถวายฎีกา  เป็นตอนที่ชะตาชีวิตของนางวันทองตกต่ำถึงที่สุด  คือ  ถูกพระพันวษาพิพากษาให้ประหารชีวิต  ซึ่งจะเป็นตอนที่มีหลากหลายอารมณ์  ไม่ว่าจะเป็นผู้ที่อยู่ในสถานภาพใดในสังคม  กษัตริย์  สามี  ภรรยา  มารดา  บุตร  ตัวละครในตอนนี้แทบทุกคัวมีบทบาทสำคัญ  แต่ที่เด่นที่สุดมี  ๒  ตัว  คือ  สมเด็จพระพันวษาและ       นางวันทอง  จากเนื้อเรื่องผู้ที่น่ารเห็นใจไม่เพียงแต่นางวันทองเท่านั้น  สมเด็จพระพันวษาก็เป็นอีกผู้หนึ่งที่น่าเห็นใจ  เนื่องจากฝ่ายหนึ่งถูกสั่งประหารและอีกฝ่ายหนึ่งเป็นฝ่ายสั่งประหารชีวิต

         ๒.  แนวคิดเกี่ยวกับสังคม  

                ๒.๑  ฐานะและบทบาทของสตรีในสังคม     นางวันทองเป็นตัวอย่างของสตรีไทยสมัยโบราณโดยแท้  คือเกิดมาเพื่อรับบทของบุตรี  ภรรยาและมารดา  ตามที่ธรรมชาติและสังคมเป็นผู้กำหนด  และเมื่อต้องรับบทพลเมืองก็เป็นพลเมืองตามที่ผู้ปกครองพึงปรารถนาให้เป็น  เนื่องจากนางวันทองไม่มีโอกาสเลือก  อาจได้แต่เพียงคิดแต่ไม่เคยได้ปฏิบัติตามที่คิด  นางวันทองถูกกำหนด  เส้นทางของชีวิตให้เป็นไปตามความต้องการของคนอื่นทั้งสิ้น  ความเคยชินจากการเป็นผู้ปฏิบัติตาม  เมื่อสมเด็จพระพันวษาทรง    เปิดโอกาสให้นางเลือกทางเดินของชีวิตตนเอง  นางก็ว้าวุ่นใจไม่อาจตัดสินใจได้  จึงก่อให้เกิดเหตุการณือันเสร้าสะเทือนใจในที่สุด

               ๒.๒  บทบาทของกษัตริย์ต่อประชาชนในสังคมไทย  สมเด็จพระพันวษานั้น  ถ้าจะพิจารณาอย่างละเอียด  ก็จะเห็นได้ว่าแม้จะทรงเป็นเจ้าชีวิต  มีพระราชอำนาจอันล้นพ้น  แต่ก็มิได้ทรงใช้อำนาจอย่างปราศจากเหตุผลหรือด้วยพระอารมณ์  หากได้ ทรงปฏิบัติอย่างเหมาะสม  และทรงมีพฤติกรรมไปในทางที่สมเหตุสมผลที่สุด  เนื่องจากต้องแก้ไขปัญหาระดับประเทศแล้วยังต้องแก้ไขปัญหาระดับครอบครัวของประชาชน  เปรียบเหมือนพ่อหรือผู้ใหญ่ในครอบครัว  เวลาคนในครอบครัวมีเรื่องเดือดร้อนหรือ        เกิดเหตุการณ์วุ่นวายและมาฟ้อง  ก็ต้องทรงเป็นราชธุระ

               ๒.๓  ค่านิยมและความเชื่อเกี่ยวกับสตรี  สังคมไทยไม่นิยมสตรีเยี่ยงนางวันทอง  คือมีสามีสองคน   ในเวลาเดียวกัน  แม้โดยแท้จริงแล้วการที่มีสามีสองคนนั้นมิใช่เกิดจากความปรารถนาของนางเอง  แต่จุกนี้สังคมกลับมองข้าม  เห็นแต่เพียงผิวเผินว่านางน่ารังเกียจ

ในทางตรงกันข้าม  ค่านิยมเกี่ยวกับการมีภรรยาหลายคนในเวลาเดียวกัน  กลับปรากฎในหมู่คนชั้นสูง  โดยฌฉพาะ  ผู้มียศฐาบรรดาศักดิ์ของไทย  แต่สังคมไม่รังเกียจ  กลับนิยมยกย่อง  เพราะค่านิยมกำหนดว่าลักษระเช่นนี้เป็นเครื่องเสริมบารมีและความเป็นบุรุษอาชาไนยให้มากยิ่งขึ้น

คุณค่าด้านวรรณศิลป์

สะท้อนถึงอารมณ์โกรธแค้นและสะเทือนใจ

…ยิ่งคิดเดือดดาลทะยานใจ             ฉวยได้กระดานชะนวนมา
ร่างฟ้องท่องเทียบให้เรียบร้อย          ถ้อยคำถี่ถ้วนเป็นหนักหนา…

มีการพรรณณาถึงเรื่องฝันร้าย

…ครั้งนี้น่าจะมีอันตราย                  ฝันร้ายสาหัสตัดตำรา
พิเคราะห์ดูทั้งยามอัฐกาล               ก็บันดาลฤกษ์แรงเป็นหนักหนา
มิรู้ที่จะแถลงแจ้งกิจจา                  กอดเมียเมินหน้าน้ำตากระเด็น…

ใช้ถ้อยคำเกิดความเศร้าสะเทือนใจสงสารในชะตากรรมของตัวละคร

…วันนี้แม่จะลาพ่อพลายแล้ว                 จะจำจากลูกแก้วไปสูญสิ้น
พอบ่ายก็จะตายลงถมดิน                     ผินหน้ามาแม่จะขอชม
เกิดมาไม่เหมือนกับเขาอื่น                   มิได้ชื่นเชยชิดสนิทสนม…
…ร่ำพลางนางกอดพระหมื่นไวย             น้ำตกไหลซบเซาไม่เงยหน้า
ง่วงหงุบฟุบลงกับพสุธา                      กอดลูกยาแน่นิ่งไม่ติงกาย ฯ