ประทีปส่องธรรม : ความหมายของมรรค
เผยแพร่: 15 พ.ย. 2547 13:41 โดย: MGR Online
ตอนที่ 041
มรรคควรทำให้เจริญ
4. มรรคควรทำให้เจริญ กิจต่อมรรคคือการทำให้เจริญหรือภาวนา มีประเด็นสำคัญ 3 ประการคือ (1) ความหมายของมรรค (ทางดับทุกข์) (2) มรรคที่ควรเจริญ (มรรค 2 ประเภท) และ (3) วิธี การเจริญมรรค (การเจริญสติปัฏฐาน)
4.1 ความหมายของมรรค มรรคโดยทั่วไปหมายถึงทาง ซึ่งรวมถึงทางไปสู่ทุคติ สุคติ
และนิพพานด้วย แต่มรรคในที่นี้หมายเฉพาะถึง "ข้อปฏิบัติอันเป็นทางสายกลาง เป็นทางให้ถึงพระนิพพาน คือถึงซึ่งความดับตัณหา เป็นผลให้ทุกข์ทั้งปวงสิ้นไป" บางตำราท่านก็ว่า มรรคคือ "ธรรมชาติที่ประหารกิเลสแล้วย่อมถึงพระนิพพาน" มรรคนี้มีชื่อเรียกได้หลายอย่างคือ มัคคสัจจ์ มัคคอริยสัจจ์ และทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจจ์ เป็นต้น
มรรคมีหนึ่งหมายความว่า ทางที่ให้ถึงความดับทุกข์มีทางเดียวนี้เท่านั้น ไม่มีทางที่สอง แต่มีองค์ประกอบ 8 ประการ ได้แก่ สัมมาทิฏฐิ (ความเห็นชอบ) สัมมาสังกัปปะ
(ความดำริชอบ) สัมมาวาจา (วาจาชอบ) สัมมากัมมันตะ (การงานชอบ) สัมมาอาชีวะ (เลี้ยงชีพชอบ) สัมมาวายามะ (ความเพียรชอบ) สัมมาสติ (สติชอบ) และสัมมาสมาธิ (สมาธิชอบ)
4.2 มรรคที่ควรเจริญ มรรคที่ควรเจริญเพื่อถึงนิพพานมี 2 ประเภท ดังนี้
4.2.1 มรรคที่มีรูปหรือนามเป็นอารมณ์ มรรคชนิดนี้จัดเป็นโลกียมรรค มีองค์ประกอบ 8 ประการประชุมกันโดยมีอารมณ์อันเดียวคือรูปหรือนาม ถ้าพูดให้เข้าใจง่ายๆ ก็คือการเจริญวิปัสสนากรรมฐานนั่นเอง
คือในขณะใดมีสัมมาสติระลึกรู้รูปหรือนามอันใดอันหนึ่งอยู่ ในขณะนั้นจัดว่าเป็นการรู้ทุกข์เป็นส่วนของสัมมาทิฏฐิ ในขณะนั้นย่อมมีสัมมาสังกัปปะคือมีดำริออกจากกาม ดำริไม่พยาบาทและดำริไม่เบียดเบียน ในขณะนั้นย่อมมีสัมมาวาจา สัมมากัมมันตะและสัมมาอาชีวะ ในขณะนั้นย่อมมีสัมมาวายามะ คือมีความเพียรชอบ เพราะในระหว่างที่มีสติอยู่นั้นกิเลสที่มีอยู่จะดับไป กิเลสใหม่จะเกิดขึ้นไม่ได้ และเมื่อมีสติอยู่นั้นได้ชื่อว่ากำลังทำกุศลให้เกิดขึ้นและพัฒนายิ่งๆ ขึ้นไป
และในขณะนั้นย่อมมีสัมมาสมาธิ คือมีจิตตั้งมั่นใน การระลึกรู้อารมณ์รูปหรือนาม โดยจิตไม่ถลำลงไปในสิ่งที่ถูกรู้นั้น (ไม่หลง ดู ฟัง คิด เพ่ง ฯลฯ) จิตเป็นเพียงผู้ดูละครเรื่องรูปนามไม่ใช่ผู้แสดงละครเสียเอง
ทั้งนี้สัมมาสมาธิที่จำเป็นสำหรับการเจริญวิปัสสนาคือขณิกสมาธิ เป็นสภาพความตั้งมั่นของจิตในชั่วขณะของการรู้อารมณ์รูปหรือนาม โดย (1) จิตไม่ซัดส่ายหรือคลาดจากอารมณ์รูปหรือนามที่สติไประลึกรู้อยู่นั้น ไปที่อื่น และ (2) ในระหว่างที่รู้อารมณ์รูปหรือนามอยู่นั้น จิต เป็นตัวของตัวเอง ไม่หลง
ไม่ไหลไปทางทวารทั้ง 6 โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ไม่ถลำเข้าไปเพ่งจ้องหรือจมแช่อยู่กับอารมณ์รูปหรือนามที่สติไประลึกรู้เข้า พูดง่ายๆ ก็คือจิตตั้งมั่นไม่ถลำไปด้วยอำนาจของตัณหา 6 ประการนั่นเอง และจุดนี้เองที่หลวงปู่ดูลย์ อตุโลท่านกล่าวสอนอยู่เสมอว่า "อย่าส่งจิตออกนอก"
คำว่า อย่าส่งจิตออกนอก หมายถึงการไม่หลงไปตามอำนาจของตัณหาในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ และธัมมารมณ์ แต่พ่อแม่ครูอาจารย์อีกรูปหนึ่งของผู้เขียนคือ หลวงปู่เทสก์ เทสรังสี แห่งวัดหินหมากเป้ง จังหวัดหนองคาย
ท่านแยกแยะคำว่าส่งจิตออกนอก ออกเป็น ส่งนอก กับส่งใน คำว่าส่งนอกหมายถึงการขาดสติแล้วจิตทะยานหลงไปทางตา หู จมูก ลิ้น และกาย ส่วนคำว่าส่งในหมายถึงการขาดสติแล้วจิตหลงไปทางใจ เช่นหลงคิด หลงเคลิ้ม หลง นิมิต หลงแสวงหา หลงเพ่ง หลงยินดี หลงยินร้าย ฯลฯ สิ่งเหล่านี้ เป็นศัตรูของการเจริญสติทั้งสิ้น
ถ้าจิตมีสัมมาสมาธิสนับสนุนอยู่ จิตก็จะไม่หลงส่งนอกส่งใน จิตจะตั้งมั่น เป็นกลาง เป็นตัวของตัวเองในขณะที่รู้อารมณ์ แล้วจะเห็นอารมณ์ตรงตามความเป็นจริงได้ จุดนี้เองที่ตำราปริยัติธรรม
ท่านสอนว่าสัมมาสมาธิเป็นเหตุใกล้ให้เกิดปัญญา ขอเน้นว่าต้องเป็นสัมมาสมาธิคือสมาธิที่ประกอบด้วยสติปัญญาเท่านั้นจึงจะใช้เจริญสติ สัมปชัญญะได้ ส่วนมิจฉาสมาธิอันประกอบด้วยโมหะและโลภะนั้นเป็นอาการหลง จัดเป็นศัตรูตัวฉกาจของการเจริญสติทีเดียว
4.2.2 มรรคที่มีนิพพานเป็นอารมณ์ มรรคชนิดนี้คือ อริยมรรค เกิดขึ้นครั้งละขณะจิตเดียว และเกิดในผู้ปฏิบัติคนหนึ่งได้เพียง 4 ครั้งเท่านั้น มีองค์ประกอบ 8 ประการเช่นเดียวกับโลกียมรรค แต่มีนิพพานเป็นอารมณ์ เราไม่จำเป็นต้องพยายามทำมรรคชนิดนี้ให้เกิดขึ้น
เพียงหมั่นเจริญวิปัสสนาหรือเจริญโลกียมรรคตามข้อ 4.2.1 เข้าไว้ แล้ววันหนึ่งก็จะเกิดอริยมรรคเอง
4.3 วิธีการเจริญมรรค ได้แก่การรู้ทุกข์ ด้วยการเจริญสติปัฏฐานในส่วนที่เป็นวิปัสสนากรรมฐาน ซึ่งก็คือการเจริญโลกียมรรคเพื่อให้บรรลุถึงอริยมรรคนั่นเอง
(อ่านต่อวันจันทร์หน้า/
การเจริญสติปัฏฐาน)
มรรค 8 หมายถึง หนทางสู่การดับทุกข์ ประกอบด้วย สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ สัมมาสมาธิ เว็ปติวฟรีได้รวบรวมสรุปมรรค 8 พร้อมความหมายของแต่ละประการ
มรรค คือ หนทางสู่ความดับทุกข์ เป็นหนึ่งใน อริยสัจ 4 จึงเรียกอีกอย่างว่า ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา หรือการลงมือปฏิบัติเพื่อให้พ้นจากทุกข์ ประกอบด้วยองค์ประกอบ 8 ประการ ในธัมมจักกัปปวัตตนสูตร พระพุทธเจ้าตรัสว่าอริยมรรคมีองค์ 8 นี้เป็นทางสายกลาง คือเป็นข้อปฏิบัติอันพอดีที่จะนำไปสู่ความหลุดพ้น
ตามวิภังคสูตร พระพุทธเจ้าทรงอธิบายรายละเอียดไว้ดังนี้
| สัมมาทิฏฐิ | (ความเห็นที่ถูกต้อง) หมายถึง ความรู้ในอริยสัจ 4 |
| สัมมาสังกัปปะ | (ความคิดที่ถูกต้อง) หมายถึง ความคิดในการออกจากกาม ความไม่พยาบาท และการไม่เบียดเบียน |
| สัมมาวาจา | (วาจาที่ถูกต้อง) หมายถึง การเว้นจากการพูดเท็จ หยาบคาย ส่อเสียด และเพ้อเจ้อ |
| สัมมากัมมันตะ | (การปฏิบัติที่ถูกต้อง) หมายถึง เจตนาละเว้นจากการฆ่า โจรกรรม และการประพฤติผิดในกาม |
| สัมมาอาชีวะ | (การหาเลี้ยงชีพที่ถูกต้อง) หมายถึง การเว้นจากมิจฉาชีพ การละเว้นจากอาชีพฆ่าสัตว์ อาชีพที่เบียดเบียนผู้อื่น |
| สัมมาวายามะ | (ความเพียรที่ถูกต้อง) หมายถึง สัมมัปปธาน 4 คือ ความพยายามป้องกันอกุศลที่ยังไม่เกิด ละอกุศลที่เกิดขึ้นแล้ว ทำกุศลที่ยังไม่เกิด และดำรงรักษากุศลที่เกิดขึ้นแล้ว |
| สัมมาสติ | (การมีสติที่ถูกต้อง) หมายถึง สติปัฏฐาน 4 |
| สัมมาสมาธิ | (การมีสมาธิที่ถูกต้อง) หมายถึง ฌาน 4 |
1.สัมมาทิฏฐิ
สัมมาทิฏฐิ หมายถึง แนวคิดที่ถูกต้อง ความเห็นชอบตามทำนองคลองธรรม เช่น เห็นว่าทำดีได้ดีทำชั่วได้ชั่ว ถือเป็นองค์แรกในมรรคมีองค์แปด อันเป็นแนวทางสู่การหลุดพ้นจากทุกข์
ในสัมมาทิฏฐิสูตร พระสารีบุตรอธิบายนัยะของสัมมาทิฐิไว้ 16 ประการ ดังนี้
- รู้ชัดอกุศลและรากเหง้าแห่งอกุศล และรู้ชัดกุศลและรากเหง้าแห่งกุศล อกุศล คืออกุศลกรรมบถ 10 รากเหง้าของอกุศล คือโลภะ โทสะ โมหะ
- รู้ชัดอาหาร เหตุเกิดแห่งอาหาร ความดับแห่งอาหาร และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอาหาร อาหารคือ อาหาร ผัสสะ เจตนา และวิญญาณ เหตุแห่งอาหาร คือ ตัณหา ความดับแห่งอาหาร การดับตัณหา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอาหาร คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดทุกข์ เหตุแห่งทุกข์ การดับทุกข์ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ ทุกข์คือ การเกิด ความแก่ ความเจ็บ ความตาย โศก ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส และเหตุแห่งทุกข์ คือ ตัณหา ความดับแห่งทุกข์ การดับตัณหา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดชราและมรณะ เหตุเกิดแห่งชราและมรณะ ความดับแห่งชราและมรณะ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งชราและมรณะ เหตุเกิดแห่งชราและมรณะ คือ การเกิด ความดับแห่งชราและมรณะ คือ การดับความเกิด ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งชราและมรณะ คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดชาติ เหตุเกิดแห่งชาติ ความดับแห่งชาติ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งชาติ เหตุเกิดแห่งชาติ คือ ภพ ความดับแห่งชาติ คือ การดับภพ ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งชาติ คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดภพ เหตุเกิดแห่งภพ ความดับแห่งภพ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งภพ เหตุเกิดแห่งภพ คือ อุปาทาน ความดับแห่งภพ การดับอุปาทาน และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งภพ คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดอุปาทาน เหตุเกิดแห่งอุปาทาน ความดับแห่งอุปาทาน และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอุปาทาน เหตุเกิดแห่งอุปาทาน คือ ตัณหา ความดับแห่งอุปาทาน คือ การดับตัณหา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอุปาทาน คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดตัณหา เหตุเกิดแห่งตัณหา ความดับแห่งตัณหา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งตัณหา เหตุเกิดแห่งตัณหา คือ เวทนา ความดับแห่งตัณหา คือ การดับเวทนา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งตัณหา คือ มรรคมีองค์แปด
- รู้ชัดเวทนา เหตุเกิดแห่งเวทนา ความดับแห่งเวทนา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งเวทนา
- รู้ชัดผัสสะ เหตุเกิดแห่งผัสสะ ความดับแห่งผัสสะ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งผัสสะ
- รู้ชัดอายตนะ 6 ประการ เหตุเกิดแห่งอายตนะ 6 ประการ ความดับแห่งอายตนะ 6 ประการ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอายตนะ 6 ประการ
- รู้ชัดนามรูป เหตุเกิดแห่งนามรูป ความดับแห่งนามรูป และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งนามรูป
- รู้ชัดวิญญาณ เหตุเกิดแห่งวิญญาณ ความดับแห่งวิญญาณ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งวิญญาณ
- รู้ชัดสังขาร เหตุเกิดแห่งสังขาร ความดับแห่งสังขาร และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งสังขาร
- รู้ชัดอวิชชา เหตุเกิดแห่งอวิชชา ความดับแห่งอวิชชา และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอวิชชา
- รู้ชัดอาสวะ เหตุเกิดแห่งอาสวะ ความดับแห่งอาสวะ และข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งอาสวะ
2.สัมมาสังกัปปะ
สัมมาสังกัปปะ หมายถึง ดำริชอบ หรือความนึกคิดในทางที่ถูกต้อง เป็นหนึ่งในมรรค 8 หรือ มรรคมีองค์แปด สัมมาสังกัปปะ มี 3 อย่าง ได้แก่
- เนกขัมมสังกัปป์ (หรือ เนกขัมมวิตก) คือ ความดำริที่ปลอดจากโลภะ ความนึกคิดที่ปลอดโปร่งจากกาม ไม่หมกมุ่นพัวพันติดข้องในสิ่งสนองความอยากต่างๆ ความคิดที่ปราศจากความเห็นแก่ตัว ความคิดเสียสละ และความคิดที่เป็นคุณเป็นกุศลทุกอย่าง จัดเป็นความนึกคิดที่ปราศจากราคะหรือโลภะ
- อพยาบาทสังกัปป์ (หรือ อพยาบาทวิตก) คือ ดำริในอันไม่พยาบาท ความดำริที่ไม่มีความเคียดแค้น ชิงชัง ขัดเคือง หรือเพ่งมองในแง่ร้ายต่างๆ โดยเฉพาะมุ่งเอาธรรมที่ตรงข้าม คือเมตตา กรุณาซึ่งหมายถึงความปรารถนาดี ความมีไมตรี ต้องการให้ผู้อื่นมีความสุข จัดเป็นความนึกคิดที่ปราศจากโทสะ
- อวิหิงสาสังกัปป์ (หรือ อวิหิงสาวิตก) คือ ดำริในอันไม่เบียดเบียน ไม่มีการคิดทำร้ายหรือทำลายด้วยความไม่รู้ เพราะคึกคะนอง ทำโดยไม่มีความโลภหรือความโกรธมาเกี่ยวข้อง โดยเฉพาะมุ่งเอาธรรมที่ตรงข้าม ปัญญาคือเข้าใจโลกนี้ตามความเป็นจริง รู้ชัดในกฎแห่งกรรม หรือมีสามัญสำนึกในสิ่งที่ถูกต้องดีงามเอง จัดเป็นความนึกคิดที่ปราศจากโมหะ
กุศลวิตก 3 ประการนี้ ไม่กระทำความมืดมน กระทำปัญญาจักษุ กระทำญาณ ยังปัญญาให้เจริญ ไม่เป็นไปในฝักฝ่ายแห่งความคับแค้น เป็นไปเพื่อนิพพาน
3.สัมมาวาจา
สัมมาวาจา เจรจาชอบ คือ วจีสุจริต4 (เว้นจาก วจีทุจริต4) มีหลักธรรมเกี่ยวกับสัมมาวาจาอยู่ 4 ข้อด้วยกันคือ
- ละการพูดเท็จ เว้นขาดจากการพูดเท็จ พูดแต่คำจริง ดำรงคำสัตย์ มีถ้อยคำเป็นหลักฐาน ควรเชื่อได้ ไม่พูดลวงโลก
- ละคำส่อเสียด เว้นขาดจากคำส่อเสียด ฟังจากข้างนี้แล้วไม่ไปบอกข้างโน้น เพื่อให้คนหมู่นี้แตกร้าวกัน หรือฟังจากข้างโน้น แล้วไม่มาบอกข้างนี้ เพื่อให้คนหมู่โน้นแตกร้าวกัน สมานคนที่แตกร้าวกันแล้วบ้าง ส่งเสริมคนที่พร้อมเพรียงกันแล้วบ้าง ชอบคนผู้พร้อมเพรียงกัน ยินดีในคนผู้พร้อมเพรียงกัน เพลิดเพลินในคนผู้พร้อมเพรียงกัน กล่าวแต่คำที่ทำให้คนพร้อมเพรียงกัน
- ละคำหยาบ เว้นขาดจากคำหยาบ กล่าวแต่คำที่ไม่มีโทษเพราะหู ชวนให้รัก จับใจ เป็นของชาวเมือง คนส่วนมากรักใคร่พอใจ
- ละคำเพ้อเจ้อ เว้นขาดจากคำเพ้อเจ้อ พูดถูกกาล พูดแต่คำ ที่เป็นจริง พูดอิงอรรถ พูดอิงธรรม พูดอิงวินัย พูดแต่คำมีหลักฐานมีที่อ้าง มีที่กำหนด ประกอบด้วยประโยชน์ โดยกาลอันควร
4.สัมมากัมมันตะ
สัมมากัมมันตะ เป็นหนึ่งในมรรค 8 หรือ มรรคมีองค์แปด กระทำชอบ ทำการชอบ คือ การกระทำที่เว้นจากความประพฤติชั่วทางกาย 3 อย่าง อันได้แก่
- การงดเว้นจากการฆ่าสัตว์
- การงดเว้นจากการถือเอาสิ่งของที่เขามิได้ให้
- การงดเว้นจากการประพฤติผิดในกาม
5.สัมมาอาชีวะ
สัมมาอาชีวะเป็นหนึ่งในมรรค 8 หรือ มรรคมีองค์แปด สัมมาอาชีวะ หมายถึง การใช้ชีวิตด้วยการบริโภคปัจจัยสี่ อย่างมักน้อย เท่าที่จำเป็น ถ้าเป็นนักบวชที่อยู่ด้วยการขอ ต้องรักษาปัจจัยสี่ของทายกอย่างดี เพื่อให้คุ้มค่าต่อผู้ให้ ไม่เบียดเบียน และไม่เสพสิ่งที่นอกเหนือจากปัจจัยสี่โดยไม่จำเป็นเช่นกามคุณ 5 เพราะแม้ไม่เสพกามคุณ มนุษย์ก็สามารถดำรงชีวิตอยู่ได้ สัมมาอาชีวะของผู้บวชคือไม่เสพบริโภคเกินจำเป็น เช่น ดูการละเล่น แต่งตัว เป็นต้น
- เลี้ยงชีพชอบ หมายถึงการทำมาหากินด้วยอาชีพที่สุจริต
- ฆราวาส สัมมาอาชีวะ หมายถึง การเว้นมิจฉาอาชีวะ อันได้แก่ การเลี้ยงชีพไม่ชอบ คือการแสวงหาปัจจัยมาบริโภคที่มิชอบ คือการโกงหรือหลอกลวง เว้นการประจบสอพลอ การบีบบังคับขู่เข็ญ และการต่อลาภด้วยลาภ หรือก็คือการแสวงหาลาภโดยไม่ประกอบด้วยความเพียร (สัมมาวายามะ ) คือขี้เกียจ อยากได้มาง่ายๆโดยไม่อาศัยกำลังแห่งสติปัญญาและแรงกาย ซ้ำโลภจนไม่ชอบธรรม เช่น เบียดเบียนลูกจ้าง และทำลายสิ่งแวดล้อม สังคม เพื่ออย่างได้มาก เสียให้น้อย
- รวมถึงการไม่ประกอบมิจฉาอาชีวะ 5 ประเภท ดังนี้
- สัตถวณิชชา คือ การขายอาวุธ ได้แก่ อาวุธปืน อาวุธเคมี ระเบิด นิวเคลียร์ อาวุธอื่น ๆ เป็นต้น อาวุธเหล่านี้หากมีเจตนาเพื่อทำร้ายกัน จะก่อให้เกิดการทำลายล้างซึ่งกันและกัน โลกจะไม่เกิดสันติสุข
- สัตตวณิชชา หมายถึง การค้าขายมนุษย์ ได้แก่ การค้าขายเด็ก การค้าทาส ตลอดจนการใช้แรงงานเด็กและสตรีอย่างทารุณ รวมถึงการขายตัวหรือขายบริการทางเพศทั้งของตัวเองและผุ้อื่น
- มังสวณิชชา หมายถึง ค้าขายสัตว์เป็น สำหรับฆ่าเพื่อเป็นอาหารเป็นการส่งเสริมให้ทำผิดศีลข้อที่ 1 คือการฆ่าสัตว์ตัดชีวิต
- มัชชวณิชชา หมายถึง การค้าขายน้ำเมา ตลอดจนการค้าสารเสพติดทุกชนิด รวมถึงการเสพเอง
- วิสวณิชชา หมายถึง การค้าขายยาพิษ ซึ่งเป็นอันตรายต่อผู้ใช้ รวมทั้งเป็นอันตรายต่อสัตว์
6.สัมมาวายามะ
สัมมาวายามะเป็นหนึ่งในมรรค 8 หรือ มรรคมีองค์แปด เพียรชอบ เกิดฉันทะพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิตไว้ ตั้งจิตไว้
- เพื่อมิให้อกุศลธรรมอันลามกที่ยังไม่เกิด ไม่บังเกิดขึ้น
- เพื่อละอกุศลธรรมอันลามกที่บังเกิดขึ้นแล้ว
- เพื่อให้กุศลธรรมที่ยังไม่เกิดบังเกิดขึ้น
- เพื่อความตั้งอยู่ไม่เลือนหาย เจริญยิ่ง ไพบูลย์ มีขึ้น เต็มเปี่ยมแห่งกุศลธรรมที่บังเกิดขึ้นแล้ว
การจะเกิดสัมมาสติ ต้องอาศัยความเพียรพยายามกำหนดสติอย่างต่อเนื่องสม่ำเสมอ จนเกิดเป็นสัมมาสมาธิ ดังนั้นสัมมาวายามะจึงต้องมีอยู่หน้าสัมมาสติ
7.สัมมาสติ
สัมมาสติ คือการมีสติกำหนดระลึกรู้อยู่เป็นนิจว่า กำลังทำอะไรอยู่ กำหนดรู้สภาวะที่เกิดขึ้นจริงในขณะปัจจุบัน ในสภาวะทั้ง 4 คือ กาย เวทนา จิต และธรรม ตามความจำกัดความแบบพระสูตร คือหลักธรรมที่เรียกว่าสติปัฏฐาน ๔ แบ่งออกเป็น 4 คือ
- กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน การกำหนดระลึกรู้ในกาย คือ อิริยาบถ 4 การเคลื่อนไหว (อานาปานบรรพ อิริยาปถบรรพ สัมปชัญญบรรพ ปฏิกูลมนสิการบรรพ ธาตุมนสิการบรรพ นวสีวถิกาบรรพ)
- เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน การกำหนดระลึกรู้ในเวทนา คือ เวทนาทางกาย ทางใจ สุข ทุกข์ อุเบกขา
- จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน การกำหนดระลึกรู้ในจิต จิตมีโทสะรู้ มีราคะรู้ มีโมหะรู้ ฯลฯ
- ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน การกำหนดระลึกรู้ในธรรม คือ สัญญา(ความนึก)และสังขาร(ความคิด) นิวรณ์ ๕ อุปาทานขันธ์ ๕ อายตนะภายในและภายนอก ๖ โพชฌงค์ ๗ อริยสัจ ๔
(สัมมาสติ เป็นไฉน ภิกษุในธรรมวินัยนี้ พิจารณาเห็นกายในกายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌา และโทมนัสในโลกเสียได้ พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาอยู่ ฯลฯ พิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ ฯลฯ พิจารณา เห็นธรรมในธรรมอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและ โทมนัสในโลกเสียได้ อันนี้เรียกว่า สัมมาสติ ฯ)
8.สัมมาสมาธิ
สัมมาสมาธิ แปลว่า สมาธิชอบ คือความตั้งใจมั่นโดยถูกทาง โดยการที่กุศลจิตมีอารมณ์เป็นอันเดียว (ความตั้งมั่นแห่งกุศลจิตในในอารมณ์อันใดอันหนึ่ง ไม่ฟุ้งซ่าน) เข้าถึง ปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน และ จตุตถฌาน (จิตตั้งมั่นในฌานทั้ง 4 นี้ ส่วนอรูปฌาน)ทั้ง4ท่านจัดเข้าในจตุตถฌาน ตามอารมณ์ที่อรูปฌานมีเจตสิกที่เข้ามาประกอบในจิต คือ อุเบกขาเจตสิกและเอกัคคตาเจตสิก เช่นเดียวกับจตุตถฌาน
สัมมาสมาธิมีทั้งหมด 4 ประการด้วยกันคือ
- จิตสงัดแล้วจากกามทั้งหลาย สงัดแล้วจากกรรมที่เป็นอกุศลธรรมทั้งหลาย เข้าถึงปฐมฌาน ประกอบด้วยวิตกวิจาร มีปีติและสุขอันเกิดจากวิเวก
- เพราะความที่วิตกวิจารทั้งสองระงับลง เข้าถึงทุติยฌาน เป็นเครื่องผ่องใสแห่งใจในภายใน ให้สมาธิเป็นธรรมอันเอกผุดขึ้น ไม่มีวิตกวิจาร มีแต่ปีติและสุขอันเกิดจากสมาธิ
- เพราะความจางคลายไปแห่งปีติ เป็นผู้อยู่อุเบกขา มีสติและสัมปชัญญะ และเสวยสุขด้วยนามกาย มีสติ อยู่เป็นปรกติสุข เข้าถึงตติยฌาน
- เพราะละสุขและทุกข์เสียได้ เพราะความดับไปแห่งโสมนัสและโทมนัสทั้งสอง เข้าถึงจตุตถฌาน ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข มีแต่ความที่สติเป็นธรรมชาติบริสุทธิ์เพราะอุเบกขา
หลักธรรมของศาสนาพุทธที่ควรทราบ
- อริยสัจ 4
- สังคหวัตถุ 4
- พรหมวิหาร 4
- อิทธิบาท 4
- โลกธรรม 8
- มรรค 8
- ทิศ 6
ที่มา
- ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร, พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๙ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๑ [ฉบับมหาจุฬาฯ] สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค
- พระพรหมคุณาภรณ์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต), มรรคมีองค์ 8, พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม
- วิภังคสูตร, พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๙ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๑ [ฉบับมหาจุฬาฯ] สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค